Co jeszcze możemy dla Ciebie zrobić?
Na pewno na lekcjach języka polskiego lub historii zetknąłeś się z podziałem na epoki. Najczęściej przedstawia się go w formie sinusoidy, umieszczając na górze wykresu tak zwane epoki jasne (w których kultura rozkwitała, skupiając się na zgłębianiu tajemnic rozumu człowieka), natomiast na dole epoki ciemne (koncentrujące się na uczuciach i wierze). Prześledzenie kształtowania się poszczególnych okresów i wskazanie ich cech charakterystycznych może być świetną formą powtórki przed maturą. Zrób herbatę lub kawę, rozsiądź się w wygodnie w fotelu i przystąp do lektury, która pozwoli Ci w szybki i przyjemny sposób przypomnieć sobie najważniejsze informacje!
Jako umowny początek starożytności przyjmuje się najczęściej VIII wiek przed naszą erą, kiedy to powstawały
eposy homeryckie (Iliada oraz Odyseja). W epoce tej powstały fundamenty kultury europejskiej: mitologia grecka i rzymska oraz Biblia.
Warto zwrócić uwagę na zamiłowanie antyku do harmonii, prostoty oraz regularnej formy. W epoce tej ściśle
przestrzegano zasad gatunkowych, co najciekawiej można zaobserwować na przykładzie zasady trzech jedności
(miejsca, czasu i akcji), którą cechował się antyczny dramat. Do utworów, które warto zapamiętać, należy
Król Edyp Sofoklesa, Antygona tego samego autora oraz poezja Horacego (szczególnie tekst Exegi
monumentum, co po polsku oznacza ,,Wybudowałem pomnik”).
Umownym początkiem średniowiecza jest upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego, który datuje się na 476 rok naszej ery.
W literaturze polskiej za faktyczny początek tej epoki uznaje się natomiast powstanie państwa polskiego (X wiek).
Mniej więcej z tego okresu pochodzą też pierwsze teksty, które zostały znalezione na naszych ziemiach. Początkowo
pisano po łacinie, jednak z czasem zaczęły powstawać także i teksty pisane w języku polskim.
Średniowiecze jest epoką, w której jedną z najważniejszych spraw była wiara – miała ona wpływ na wszystkie dziedziny życia.
Autorzy dzieł często pozostawali anonimowi, ponieważ tworzyli na chwałę Boga.
Świat średniowiecza był hierarchiczny, każdy człowiek znał swoje miejsce w społeczeństwie, które wyznaczała przynależność do jednego ze stanów (chłopstwa, mieszczaństwa, rycerstwa lub duchowieństwa). Feudalną (opierającą się na ścisłej hierarchii i zwierzchnictwie) budowę społeczeństwa świetnie pokazuje Pieśń o Rolandzie. Jedną z ważniejszych scen z tego utworu jest śmierć tytułowego bohatera pokazana w sposób alegoryczny. Można uznać ją za przykład tak zwanej ars moriendi (sztuki umierania), która miała stanowić dla średniowiecznego człowieka wzór tego, jak powinien zachować się w ostatnich momentach swojego życia.
Ważnymi utworami powstałymi w średniowieczu są także Bogurodzica, Lament świętokrzyski oraz Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Pierwszy z tych tekstów musisz koniecznie powtórzyć przed maturą – w podstawie programowej (znajdziesz ją tutaj: ) jest on zaznaczony gwiazdką, co oznacza, że egzaminie mogą pojawić się szczegółowe pytania z nim związane.
Następna epoka rozpoczyna się w XVI wieku. Koncentruje się na człowieku i wszelkich aspektach z nim związanych. Wzorem do naśladowania był wówczas humanista – człowiek wszechstronnie wykształcony, interesujący się otaczającym go światem, dobrze znający kulturę antyku. Miała to być osoba, której nic, co ludzkie, nie było obce (zgodnie z łacińską maksymą homo sum, humani nihil a me alienum puto).
W tym czasie pojawiła się także większa świadomość językowa i potrzeba tworzenia tekstów w języku ojczystym (a nie w języku łacińskim, który nadal dominował w nauce i twórczości kościelnej). Pisarzem, który zdecydował się tworzyć teksty w języku polskim, był Mikołaj Rej – autor słynnych słów: ,,A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”.
Najbardziej znanym renesansowym twórcą jest oczywiście Jan Kochanowski (jego twórczość musisz koniecznie przed maturą powtórzyć, ponieważ jest ona w podstawie programowej oznaczona gwiazdką!). Tworzył on w języku polskim, choć nieobca mu była łacina, czego dowodem może być świetna znajomość tekstów na przykład Horacego, mająca wpływ na własne utwory Jana z Czarnolasu.
Renesans nie znał jeszcze pojęcia praw autorskich oraz plagiatu. Inspirowano się dziełami antycznych twórców, traktując je jako świetny wzór do naśladowania. Dzisiejszy czytelnik może zastanawiać się, na ile renesansowi twórcy w niektórych swoich utworach inspirują się tekstami poetów antycznych, a na ile tworzą teksty własne – ciekawym przykładem niech będzie porównanie Exegi monumentum Horacego oraz Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony Kochanowskiego.
Najważniejszymi renesansowymi utworami są przede wszystkim teksty Kochanowskiego – treny, pieśni, fraszki oraz psalmy (poeta jest autorem przekładu Psałterza Dawidów). Utwory powstające w tej epoce nawiązują do klasycznej, harmonijnej formy antyku. Renesans chyli się ku końcowi wraz z narastającymi niepokojami społecznymi i uświadomieniem sobie krótkości życia człowieka, charakteryzującymi epokę następną – barok, trwający w Polsce od lat 30. XVII wieku.
Poetą tworzącym na pograniczu obu epok był Mikołaj Sęp-Szarzyński, z którego sonetu (Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem) pochodzi fraza mogąca świetnie podsumować stan emocjonalny człowieka baroku:
Cóż będę czynił w tak straszliwym boju,
Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?
Właśnie taki czuł się człowiek żyjący w tamtym czasie – ,,rozdwojony w sobie”, pełen sprzeczności, mały, niewiele znaczący, świadomy swojej śmiertelnej natury. Świat przestał być postrzegany jako spójna i harmonijna całość. Niewątpliwie miało na to wpływ podważenie fundamentów, na których osadzała się wcześniejsza renesansowa ufność w wielkość człowieka. Odkryto wówczas mikroskop oraz teleskop. Człowiek musiał zdać sobie sprawę ze swojego istnienia gdzieś pomiędzy światami – między mikro- i makrokosmosem, pomiędzy tym, co nieskończenie małe i tym, co nieskończenie wielkie. Wpływ na poczucie nieistotności życia miały także wydarzenia historyczne – narodziny protestantyzmu oraz wybuchające wciąż wojny.
Barokowi twórcy próbowali na nowo zdefiniować miejsce człowieka w przestrzeni społecznej i duchowej. Teksty wówczas powstające cechują się dysharmonią, są pełne kontrastów oraz ozdobności (lubowano się wówczas w kunsztownych utworach, w których można odnaleźć nagromadzenie środków stylistycznych).
Kluczowe motywy baroku to :W tej epoce pojawia się również sarmatyzm, który miał duży wpływ na kształtowanie się postaw Polaków (wszak wszyscy znamy powiedzenie ,,zastaw się, a postaw się”, stereotypowo opisujące polską mentalność). Była to kultura szlachty polskiej, przekonanej o swoim pochodzeniu od starożytnych Sarmatów. Z czasem doprowadziła ona do wypaczenia pierwotnych ideałów: duma z pochodzenia zmieniła się w megalomanię, przywiązanie do tradycji w zaściankowość. Elementy kultury sarmackiej można odnaleźć w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska. Ważnym poetą krytykującym ówczesne obyczaje szlachty był natomiast Wacław Potocki. Potępiał pijaństwo (Niech śpi pijany), piętnował nieograniczoną wolność szlachecką (Nierządem Polska stoi) oraz nadmierne zamiłowanie do bogactwa (Zbytki polskie). Barok ustępuje miejsca następnej epoce w XVIII wieku.
Rozkwit sarmatyzmu przypada na czas oświecenia. Była to epoka nawiązująca do antyku i klasycznej formy, koncentrująca swoje zainteresowania na sprawach rozumu i nauki. Nic więc dziwnego, że oświeceniowi uczeni uważali sarmacką mentalność szlachty za zaściankową, ksenofobiczną i groźną dla państwa (ze względu na zbytnie umiłowanie wolności, wielokrotnie doprowadzające do zrywania sejmów poprzez wykorzystanie przywileju liberum veto).
W epoce tej swoją działalność rozpoczął Teatr Narodowy (w 1765 roku), którego dyrektorem przez długi czas był Wojciech Bogusławski.
Najważniejszym autorem polskiego oświecenia jest Ignacy Krasicki. Poeta pisał między innymi satyry (np. Do króla, Żona modna, Pijaństwo), bajki (np. Ptaszki w klatce, Malarze) oraz poematy heroikomiczne (Monachomachia). Stworzył on także tekst, który uważa się za pierwszą polską powieść (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki). Krasicki tworzył w duchu klasycyzmu, który był głównym nurtem polskiego oświecenia. Poeta w swojej twórczości koncentrował się na przesłaniu moralnym, obserwowaniu upadku obyczajów oraz refleksji nad regułami rządzącymi światem. Warto przypomnieć, że oświecenie jest tym okresem, w którym następują rozbiory Polski.
W 1822 roku ukazały się Ballady i romanse Adama Mickiewicza, których wydanie uznaje się za początek romantyzmu w literaturze polskiej. Moment ten można nazwać przełomowym, ponieważ młodzi twórcy w sposób gwałtowny odcinali się od swoich poprzedników. W sztandarowym tekście polskiego romantyzmu, pochodzącym z wydanego w 1822 roku tomu, Mickiewicz przedstawia postać oświeceniowego starca, z którym polemizuje narrator (przypomnijmy, że tekst ten jest balladą, będącą gatunkiem z pogranicza liryki i epiki, więc osobą mówiącą jest w nim narrator, a nie – jak w typowych przykładach poezji – podmiot liryczny). Postać ta jest wzorowana na rzeczywiście żyjącej wówczas osobie – Janie Śniadeckim, który był oświeceniowym uczonym i poetą. Narrator nie pała sympatią do tej postaci, zarzucając jej nieumiejętność empatycznego solidaryzowania się z udręczoną Karusią przeżywającą w balladzie swój dramat:
"Dziewczyna czuje, - odpowiadam skromnie -
A gawiedź wierzy głęboko:
Czucie i wiara silniej mówi do mnie,
Niż mędrca szkiełko i oko.
Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce;
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce!"
"Miej serce i patrzaj w serce" – oto główna myśl romantyzmu. Epoka ta koncentruje się na uczuciach i indywidualnej ekspresji. Ważne było wówczas posługiwanie się wyobraźnią, przeczuciem, intuicją. Osobami obdarzonymi szczególną wiedzą o świecie mieli być – według romantycznych twórców – szaleńcy, dzieci oraz osoby niewykształcone, obdarzone mądrością ludową. Świat wydawał się niepoznawalny za pomocą rozumu, ponieważ obfitował w zjawiska nadprzyrodzone i aż roił się od cudownych istot (w tym kontekście warto wspomnieć o tajemniczych postaciach z ballad Mickiewicza, na przykład Świtezi, Świtezianki czy Lilii).
Gatunkami szczególnie lubianymi przez twórców tamtej epoki są:W epoce romantyzmu powstały jedne z najważniejszych utworów w literaturze polskiej: Pan Tadeusz i Dziadów część III Mickiewicza (oba utwory są oznaczone gwiazdką w podstawie programowej!). Drugi z tych utworów jest przykładem tekstu, w którym można zaobserwować odniesienia do polskiego mesjanizmu. Warto także podkreślić, że tematyka patriotyczna była ważnym elementem polskiej literatury romantycznej. Za koniec romantyzmu i początek epoki następnej przyjmuje się umownie powstanie styczniowe (wybuch: 1863 rok, koniec: 1864 rok).
Wielu pozytywistów wzięło udział w przegranym powstaniu styczniowym. Uleczyli się z patriotycznych uniesień, natomiast z romantycznego dziedzictwa przyswoili sobie, że pisarz może kształtować opinię publiczną. Rolą pisarzy miało być zmienianie świadomości społeczeństwa oraz pokazywanie pozytywnych wzorców postaw i krytyka wzorców negatywnych. Epoka pozytywistyczna była czasem intensywnej pracy na rzecz społeczeństwa i budowy życia publicznego oraz kształtowania świadomości obywatelskiej. Chwalono racjonalizm oraz powściągliwość w emocjach i pracę na rzecz ojczyzny. Projektem pozytywistów była próba zbudowania fundamentów polskiej kultury. Miały nimi być: wiedza o człowieku i społeczeństwie, dążenie do prawdy, swoboda dyskusji, zwrot ku przyszłości, umiejętność sprawnego działania.
Gatunkiem, który stał się szczególnie popularny, była powieść. Najważniejszym tekstem epoki jest Lalka Bolesława Prusa (lektura z gwiazdką!). Pozytywizm to także czas pisarstwa Henryka Sienkiewicza, Elizy Orzeszkowej oraz Marii Konopnickiej (szczególnie ciekawa wydaje się jej nowela Mendel Gdański, dotycząca ważnego wówczas tematu związanego z próbami asymilacji i częstymi prześladowaniami Żydów).
Młoda Polska jest epoką przypadającą na lata 1890-1918. Za początek ery młodopolskiej uznaje się wydanie pierwszego tomiku poezji Tetmajera w 1891.
Głównymi cechami tej epoki są:W Młodej Polsce powstało Wesele Stanisława Wyspiańskiego (dramat ten jest oznaczony gwiazdką w podstawie programowej!). Nastąpił wówczas prawdziwy rozkwit poezji – swoje utwory tworzyli tacy poeci jak Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Koniec wieku XIX, Eviva l’arte!, Hymn do Nirwany), Jan Kasprowicz (autor między innymi hymnów, na przykład Dies irae oraz cyklu sonetów Z chałupy).
Koniec pierwszej i początek drugiej wojny światowej wyznaczają ramy czasowe nowej epoki literackiej – dwudziestolecia międzywojennego. Okres ten dzieli się wewnętrznie na dwie części, umownie nazywane dziesięcioleciem jasnym (1918-1928), w którym dominowała radosna tematyka związana z odzyskaniem niepodległości i nowymi możliwościami, oraz ciemnym dziesięcioleciem (1929-1939), zdominowanym przez nastroje katastroficzne i przeczucie nadchodzenia jakiegoś kataklizmu.
Ważniejszymi postaciami okresu po pierwszej wojnie światowej byli skamandryci − Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, czyli tak zwana „wielka piątka” związana z miesięcznikiem „Pro Arte” i kawiarnią „Pod Picadorem”. Grupa ta nie miała swojego programu w formalnym sensie tego słowa, natomiast poeci ci tworzyli teksty dotyczące codzienności zwykłego człowieka i radości z życia. W słynnych słowach Herostratesa pisał Lechoń: ,,A wiosną − niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę”, wybierając witalizm i zachwyt nad zwyczajnością życia zamiast tematyki patriotycznej i wojennej. Podobny gest wykonuje Słonimski w Czarnej wiośnie, odrzucając tradycję Dziadów Mickiewicza:
"Ojczyzna moja wolna, wolna...
Więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada."
W tym samym czasie w polskiej literaturze pojawiły się także nurty awangardowe. Ciekawym zjawiskiem (i z literackiego, i ze społecznego punkty widzenia) była działalność futurystów (między innymi Brunona Jasieńskiego, Aleksandra Wata, Stanisława Młodożeńca), którzy uwielbiali skandale. Poeci ci zachwycali się młodością, szybkością i nowymi technologicznymi odkryciami.
Najważniejszą formacją awangardową tamtego czasu była Awangarda Krakowska. Wśród artystów wokół niej skupionych należy wymienić przede wszystkim Tadeusza Peipera i Juliana Przybosia.
Tak zwane ciemne dziesięciolecie jest czasem pełnym napięć. Polscy pisarze mogli obserwować rozrastające się nurty totalitarne. Widmo wojny wisiało w powietrzu. Jednym z ważniejszych nurtów tego czasu jest katastrofizm – warto kojarzyć z nim takich pisarzy jak Józef Czechowicz czy Czesław Miłosz (we wczesnym okresie swojej twórczości).
Z literatury okresu dwudziestolecia koniecznie musisz powtórzyć także któreś z opowiadań Brunona Schulza oraz Ferdydurke Witolda Gombrowicza, ponieważ są to teksty oznaczony gwiazdką w podstawie programowej.
Polska literatura oczywiście nie kończy się wraz z wybuchem drugiej wojny światowej, jednak w krótkim tekście dotyczącym epok literackich trudno by było należycie opisać literaturę wojenną oraz powojenną w sposób należyty. Ilość autorów, niuansów historycznych oraz postaw moralnych ważnych dla współczesnych czytelników jest na tyle duża, że warto poświęcić tej kwestii osobny artykuł.
Autor: Karolina Król – studentka filologii polskiej na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Interesuje się polską literaturą XX i XXI wieku, szczególnie poezją. Uwielbia zwierzęta.
